อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาทิวณฺณนา

อลํ อริยาย อริยภาวายาติ อลมริโย, รูปายตนํ ชานาติ จกฺขุวิญฺญาณํ วิย ปสฺสติ จาติ ญาณทสฺสนํ, ทิพฺพจกฺขุฯ สมฺมสนุปเค จ ปน ธมฺเม ลกฺขณตฺตยญฺจ ตถา ชานาติ ปสฺสติ จาติ ญาณทสฺสนํ, วิปสฺสนาฯ นิพฺพานํ, จตฺตาริ วา สจฺจานิ อสมฺโมหปฏิเวธโต ชานาติ ปสฺสติ จาติ ญาณทสฺสนํ, มคฺโคฯ ผลํ ปน นิพฺพานวเสเนว โยเชตพฺพํฯ ปจฺจเวกฺขณา มคฺคาธิคตสฺส อตฺถสฺส ปจฺจกฺขโต ชานนฏฺเฐน ญาณทสฺสนํ, สพฺพญฺญุตา อนาวรณตาย สมนฺตจกฺขุตาย จ ญาณทสฺสนํฯ โลกุตฺตรมคฺโค อธิปฺเปโต, ตสฺมิญฺหิ ปฏิสิทฺเธ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธคุณานํ อสมฺภโวติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ตญฺหิ โส ภควโต ปฏิเสเธตี’’ติฯ

สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ นาม ฌานวิปสฺสนาทิกํ อาจริยานุคฺคเหน คหิตํ นาม นตฺถิฯ ตกฺกปริยาหตนฺติ ‘‘อิติ ภวิสฺสติ, เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ ตํตํทสฺเสตพฺพมตฺถตกฺกเนน วิตกฺกนมตฺเตน ปริโต อาหตํ ปริวตฺติตํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ตกฺเกตฺวา’’ติอาทิฯ โลกิยปญฺญํ อนุชานาติ อุปนิสินฺนปริสาย อนุกูลธมฺมกถนโตติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘สมโณ โคตโม’’ติอาทิฯ ปฏิภาตีติ ปฏิภานํ, ‘‘อิติ วกฺขามี’’ติ เอวํปวตฺตํ กถนจิตฺตํ, ตโต ปฏิภานโต ชานนํ ปฏิภานํ, อาคมาภาวโต สยเมว อุปฏฺฐิตตฺตา สยํปฏิภานํฯ เตนาห ‘‘อิมินาสฺส ธมฺเมสุ ปจฺจกฺขภาวํ ปฏิพาหตี’’ติฯ สุผุสิตนฺติ นิพฺพิวรํฯ อผุสิตตฺเต หิ สุเขน วจีโฆโส น นิจฺฉรติฯ ทนฺตาวรณนฺติ โอฏฺฐทฺวยํฯ ชิวฺหาปิ ถทฺธตาย สุเขน วจีโฆโส น นิจฺฉรตีติ อาห ‘‘มุทุกา ชิวฺหา’’ติฯ กรวีกรุตมญฺชุตาย มธุโร สโรฯ เอลํ วุจฺจติ โทโส, เอลํ คฬตีติ เอลคฬา, น เอลคฬา อเนลคฬา, นิทฺโทสา, น รุชฺฌตีติ อตฺโถฯ สพฺพเมตํ รญฺชนสฺเสว การณํ ทสฺเสนฺโต วทติฯ

ปญฺจ ธมฺมาติ คมฺภีรญาณจริยภูตานํ ขนฺธาทีนํ อุคฺคหณ-สวน-ธารณ-ปริจย-โยนิโสมนสิกาเร สนฺธายาหฯ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เอตฺถ สมฺมา-สทฺโท อุภยตฺถาปิ โยเชตพฺโพ ‘‘สมฺมา ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติฯ โย หิ สมฺมา ธมฺมํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺเสว สมฺมา ทุกฺขกฺขโย โหติฯ โย ปน วุตฺตนเยน ตกฺกโร, ตสฺส นิยฺยานํ อตฺถโต ธมฺมสฺเสว นิยฺยานนฺติ อาห ‘‘โส ธมฺโม…เป.… นิยฺยาติ คจฺฉตี’’ติฯ

[147] โกธโนติ กุชฺฌนสีโลฯ ยสฺมา ปน สุนกฺขตฺโต โกธวเสน กุรูโร ผรุสวจโน จ, ตสฺมา อาห ‘‘โกธโนติ จณฺโฑ ผรุโส จา’’ติฯ ตสฺมิํ อตฺตภาเว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถีติ ตสฺมิํ อตฺตภาเว อุปฺปชฺชนารหานํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถิฯ ตํ พุทฺธา ‘‘โมฆปุริโส’’ติ วทนฺติ ยถา ตํ สุทินฺนลาฬุทายิอาทิเกฯ อุปนิสฺสเย สติปิ ตสฺมิํ ขเณ มคฺเค วา ผเล วา อสติ ‘‘โมฆปุริโส’’ติ วทนฺติ ยถา ตํ ธนิยูปเสนตฺเถราทิเกฯ สมุจฺฉินฺโนปนิสฺสเย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ยถา ‘‘มกฺขลิ โมฆปุริโส มนุสฺสขิปฺปํ มญฺเญ’’ติ (อ. นิ. 1.311) ตถา สุนกฺขตฺโตปีติ อาห ‘‘อิมสฺส ปนา’’ติอาทิฯ อสฺสาติ เอเตนฯ กตฺตริ หิทํ สามิวจนํฯ โกเธนาติ โกธเหตุนาฯ

ภควโตติ สมฺปทานวจนํ กุทฺธปทาเปกฺขายฯ ปุพฺเพติ ภิกฺขุกาเลฯ สทฺทํ โสตุกาโมติ โส กิร ทิพฺพจกฺขุนา ตาวติํสภวเน เทวตานํ รูปํ ปสฺสนฺโต โอฏฺฐจลนํ ปสฺสติ, น ปน สทฺทํ สุณาติ, ตสฺมา ตาสํ สทฺทํ โสตุกาโม อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สทฺทํ โสตุกาโม…เป.… ปุจฺฉี’’ติฯ โส จ อตีเต เอกํ สีลวนฺตํ ภิกฺขุํ กณฺณสกฺขลิยํ ปหริตฺวา พธิรมกาสิ, ตสฺมา ปริกมฺมํ กโรนฺโตปิ อภพฺโพว ทิพฺพโสตาธิคมายฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อุปนิสฺสโย นตฺถีติ ญตฺวา ปริกมฺมํ น กเถสี’’ติฯ จินฺเตสีติ อตฺตโน มิจฺฉาปริวิตกฺกิเตน อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺโต จินฺเตสิฯ

นิยฺยานิกตฺตาวโพธนโต อเภโทปจาเรน ‘‘เทสนาธมฺโม นิยฺยานิโก’’ติ วุตฺโตฯ นิยฺยาโน วา อริยมคฺโค โพเธตพฺโพ เอตสฺส อตฺถีติ นิยฺยานิโก เทสนาธมฺโมฯ อตฺตนิ อตฺถิตํ ทสฺเสติ กิจฺจสิทฺธิทสฺสเนน ตตฺถ ตตฺถ ปากฏีกตตฺตา, น ปฏิญฺญามตฺเตนฯ ตถา หิ ยถาปราธํ ตํตํสิกฺขาปทปญฺญตฺติยา ยถาธมฺมํ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปญฺจ อวิปรีตธมฺมเทสนาย เทวมนุสฺเสหิ ยถาภิสงฺขตปญฺหานํ ตทชฺฌาสยานุกูลํ ฐานโส วิสฺสชฺชเนน จ ภควโต สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารภาเวน สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วิญฺญูนํ ปากฏํ, ตถา ตตฺถ ตตฺถ ยมกปาฏิหาริยกรณาทีสุ อิทฺธิวิธญาณาทีนีติฯ เตนาห ‘‘มยฺหญฺจา’’ติอาทิฯ

อนฺเวติ ยถาคหิตสงฺเกตสฺส อนุคมนวเสน เอติ ชานาตีติ อนฺวโยฯ เตนาห ‘‘อนุพุชฺฌตีติ อตฺโถ’’ติฯ สงฺเกตานุคมนญฺเจตฺถ ‘‘ยถาปราธํ ตํตํสิกฺขาปทปญฺญตฺติยา’’ติอาทินา วุตฺตนยเมวฯ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาติ ยถา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน โยชนา กตา, เอวํ ‘‘เอวรูปมฺปิ นาม มยฺหํ อิทฺธิวิธญาณสงฺขาตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺม’’นฺติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทสพลญาณวณฺณนา

[148] ยทิปิ อาทิโต อภิญฺญาตฺตยวเสน เทสนาย อาคตตฺตา เจโตปริยญาณานนฺตรํ อุปริ ติสฺโส อภิญฺญา วตฺตพฺพา สิยุนฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, อตฺถโต ปน วิชฺชาตฺตยํ ยถาวุตฺตอภิญฺญาตฺตยเมวาติ กตฺวา ‘‘ติสฺโส วิชฺชา วตฺตพฺพา สิยุ’’นฺติ วุตฺตํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ตาสุ วุตฺตาสุ อุปริ ทสพลญาณํ น ปริปูรตี’’ติ วุตฺตํ, นนุ อิมานิ ญาณานิ เสสาภิญฺญา วิย อตฺตโน วิสยสฺส อภิชานนฏฺฐํ อุปาทาย อภิญฺญาสุ วตฺตพฺพานิ, อกมฺปิยฏฺฐํ ปน อุปตฺถมฺภนฏฺฐญฺจ อุปาทาย พลญาเณสุ ยถา สมฺมาสติอาทโย อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺเคสูติ? นยิทเมวํฯ ตตฺถ หิ ธมฺมานํ ธมฺมกิจฺจวิเสสวิภาวนปราย เทสนาย วุตฺตํ, อิธ ปน สตฺถุ คุณวิเสสวิภาวนปราย เทสนาย ตถา วตฺตุํ น สกฺกา อตฺถโต อนญฺญตฺตา, เอกจฺจานํ ปุถุชฺชนานํ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปชฺเชยฺย ‘‘กิมิทํ ภควา เหฏฺฐา วุตฺตคุเณ ปุนปิ คณฺหนฺโต คุณาธิกทสฺสนํ กโรตี’’ติฯ ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ ‘‘อุปริ ทสพลญาณํ น ปริปูรตี’’ติฯ

อญฺเญหิ อสาธารณานีติ กสฺมา วุตฺตํ (อ. นิ. ฏี. 3.10.21), นนุ เจตานิ สาวกานมฺปิ เอกจฺจานํ อุปฺปชฺชนฺตีติ? กามํ อุปฺปชฺชนฺติ, ยาทิสานิ ปน พุทฺธานํ ฐานาฏฺฐานญาณาทีนิ, น ตาทิสานิ ตทญฺเญสํ กทาจิปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ อญฺเญหิ อสาธารณานีติฯ เตนาห ‘‘ตถาคตสฺเสว พลานี’’ติฯ อิมเมว หิ ยถาวุตฺตเลสํ อเปกฺขิตฺวา ตทภาวโต อาสยานุสยญาณาทีสุ เอว อสาธารณคุณสมญฺญา นิรุฬฺหาฯ